Gerichter beleid nodig op roken en alcoholgebruik Nederlandse scholieren

De dalende trend van alcoholgebruik en roken onder scholieren is gestagneerd. Wat opvalt zijn de grote regionale verschillen in gebruik van alcohol en verschillen tussen opleidingsniveaus qua roken. Dit blijkt uit twee verschillende onderzoeken van het Trimbos-instituut, de GGD’en en het RIVM. De onderzoeken benadrukken het belang van aanvullende maatregelen om de ambitieuze doelstellingen uit het Nationaal Preventieakkoord te realiseren: geen tabak- en alcoholgebruik onder de 18 jaar, met voor tabak als ‘deadline’ 2040.

In het najaar van 2019 heeft het Trimbos-instituut het Peilstationsonderzoek Scholieren uitgevoerd in groep 7/8 van het basisonderwijs en alle klassen van het voortgezet onderwijs. De GGD’en hebben onderzoek gedaan in het kader van de Gezondheidsmonitor Jeugd onder middelbare scholieren in de klassen 2 en 4. Door de gegevens naast elkaar te leggen ontstaat een landelijk beeld van de lange termijn trends en kan tegelijkertijd ingezoomd worden op regionale verschillen.

Stagnatie van daling

Uit het Peilstationsonderzoek Scholieren blijkt dat het percentage scholieren dat ooit een sigaret heeft gerookt sterk is gedaald: van 54% in 1999 tot 17% in 2017. De meting in 2019 komt ook uit op 17%. Hiermee is de daling dus gestagneerd.

Ook het ooit gebruik van alcohol daalde sterk in de periode 2003-2015: van 84% naar 44%. In 2019 heeft bijna de helft (47%) van de 12- tot en met 16-jarige scholieren ooit alcohol gedronken en iets meer dan een kwart (26%) ook in de maand voorafgaand aan het onderzoek. De geleidelijke daling van het alcoholgebruik tussen 2003 en 2015 is hiermee vooralsnog tot stilstand gekomen. Dat geldt voor alle leeftijden.

Grote verschillen in roken tussen opleidingsniveaus

In het Peilstationsonderzoek vallen vooral de grote verschillen op in roken tussen opleidingsniveaus. Zo heeft 24% van de scholieren op het VMBO basis-/kaderberoepsgericht ooit gerookt versus 12% op het VWO. De afgelopen maand rookte 12% op het VMBO basis-/kaderberoepsgericht en 5% op het VWO. Voor het dagelijks roken zijn de percentages 4 op het VMBO basis-/kaderberoepsgericht en 0,5 op het VWO. 

Grote regionale verschillen in alcoholgebruik onder jongeren

In de Gezondheidsmonitor Jeugd vallen de grote regionale verschillen op – van 11.4% tot 26.7% – bij het binge drinken onder jongeren (5 of meer drankjes bij 1 gelegenheid in de afgelopen 4 weken).  Relatief lage percentages zijn te zien in meer stedelijke GGD-regio’s, zoals GGD Flevoland, GGD Amsterdam, GGD Zaanstreek Waterland en GGD Haaglanden, terwijl hogere percentages te zien zijn bij meer plattelandsregio’s zoals GGD West-Brabant, GGD Fryslân, GGD Hart voor Brabant en GGD Twente. Een verklaring voor de gevonden regionale verschillen ligt mogelijk in verschillen in omgevingsfactoren en achtergrondkenmerken van de jongeren.

Regionale aanpak: Gooi en Vechtstreek 

GGD Gooi en Vechtstreek is een regio waar door goede en brede samenwerking in de afgelopen jaren een daling van het alcoholgebruik onder jongeren is gerealiseerd. In 2009 dronk 29% van de jongeren hier minimaal 5 drankjes bij één gelegenheid (in de afgelopen vier weken), in 2013 was dat 26% en in 2015 27%. In de huidige meting is het percentage 19.

In de regio is door de GGD en de regiogemeenten al jarenlang stevig ingezet op het voorkomen van alcoholgebruik door jongeren. Dit doen zij samen met scholen, sportverenigingen, ouders, verslavingszorg, horeca en winkels. Onder meer door de inzet van toezicht en handhaving, voorlichting aan ouders, de aanpak van drankkoeriers, de regionale campagne ‘Hier fix je NIX’ en deskundigheidsbevordering van leerkrachten en huisartsen. Bijzonder is ook de rol van scholen die in 2017 samen het manifest ‘Stop alcoholgebruik onder de 18 jaar’ opstelden. Hiermee spraken ze andere partijen ook aan op hun verantwoordelijkheid. Dit leidde in 2018 tot de ondertekening van een intentieverklaring door circa 200 partijen in de regio. Ondanks de verbetering in de cijfers is NIX18 nog niet ‘de norm’. De regio blijft zich daarom inzetten om het alcoholgebruik onder jongeren verder terug te dringen.

Ambities Nationaal Preventieakkoord

In november 2018 werd het Nationaal Preventieakkoord ondertekend dat zich richt op het terugdringen van roken, overgewicht en problematisch alcoholgebruik. Voor roken is de doelstelling voor jongeren dat er in 2040 geen enkele jongere meer rookt. Voor alcohol is de doelstelling dat het alcoholgebruik onder jongeren is gedaald tot maximaal een kwart van alle jongeren en het aantal jongeren die te veel (binge) drinkt ook afneemt.

De cijfers van de in 2019 uitgevoerde onderzoeken laten zien dat op beide thema’s verdere stappen gezet moeten worden om de doelstellingen te realiseren, zoals ook geconstateerd werd in de voortgangsrapportage van het Nationaal Preventieakkoord van 23 juni jl..

Toelichting onderzoeken

Peilstationsonderzoek Scholieren

Het Peilstationsonderzoek Scholieren van het Trimbos-instituut levert sinds de jaren ‘80 de landelijke cijfers voor wat betreft het middelengebruik van scholieren in Nederland. In 2019 deden ongeveer 8000 leerlingen mee aan het onderzoek: bijna 1800 leerlingen van 46 basisscholen en ruim 6000 leerlingen van 110 VO-scholen. Door het gebruik van een stabiele onderzoeksmethode door de jaren heen én representatieve steekproeven in zowel het basis als voortgezet onderwijs zijn vergelijkingen over de jaren heen te maken. Naast vragen over middelen gebruik, energiedrankjes, social media en gamen zijn in 2019 voor het eerst vragen opgenomen over heat-not-burn producten, alcoholvrije dranken en stoppen met roken.

Gezondheidsmonitor Jeugd

GGD’en hebben, in samenwerking met het RIVM, gegevens over gezondheid en leefstijl verzameld in het najaar van 2019. Ruim 170.000 leerlingen in klas 2 en 4 van het reguliere voortgezet onderwijs deden mee aan het onderzoek. Zij hebben hiervoor een digitale vragenlijst ingevuld. De Gezondheidsmonitor Jeugd vindt elke vier jaar plaats. Dit is de tweede keer dat de monitor landelijk geharmoniseerd is uitgevoerd (eerste keer was in 2015); alle GGD’en hebben de vragenlijst gelijktijdig en op een uniforme wijze uitgevraagd. Naast roken en alcoholgebruik zijn er nog andere gezondheid gerelateerde onderwerpen uitgevraagd: cannabisgebruik, geluk, stress, psychosociale gezondheid, zelfweerbaarheid, ingrijpende gebeurtenissen, energiedrankjes en suikerhoudende dranken, bewegen, gamen/ sociale media gebruik en seksuele gezondheid.

Meer informatie

Het Peilstationsonderzoek Scholieren van het Trimbos-instituut is gratis te downloaden via https://www.trimbos.nl/nieuws

De cijfers van de Gezondheidsmonitor Jeugd staan op de RIVM Statline tabel: https://statline.rivm.nl/#/RIVM/nl/dataset/50077NED

De regio-kaarten op VZinfo: https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/atlas-vzinfo/uitgelicht#node-kaarten-op-ggd-niveau-op-basis-van-de-gezondheidsmonitor-jeugd-2019