“Met fijnmazig vaccineren drongen we door tot in de haarvaten van wijken”

Of het nu gaat over COVID-19 of een andere ziekte, de GGD’en proberen – samen met de Rijksoverheid – zoveel mogelijk vaccinatiedrempels weg te nemen. Zo zetten GGD West-Brabant en GGD Zuid-Holland-Zuid voor mensen met extreme prikangst bijvoorbeeld een hulphond en een virtualrealitybril in. Ook openden GGD’en kleinschalige locaties in buurten. Dankzij dit soort inspanningen konden in de laatste fase van de eerste COVID-19 vaccinatieronde nog een miljoen extra mensen – die dat wilden – een vaccinatie krijgen.

Moeilijk bereikbare groepen

Toen in augustus 2021 – na de landelijke vaccinatiecampagne voor de eerste coronaprik – het merendeel van de volwassen bevolking was ingeënt, bleek de vaccinatiegraad onder jongeren en moeilijk bereikbare groepen – zoals mensen met een specifieke religieuze achtergrond, mensen in aandachtswijken, anderstaligen en mensen met prikangst – op dat moment nog behoorlijk laag. Om ‘brandhaarden’ te voorkomen was het zaak ook met deze groepen in contact te komen, zowel fysiek – met mobiele prikunits in de wijk – als via goede voorlichting.
Gelukkig hadden de verschillende GGD’en in de loop der jaren veel kennis opgebouwd over het bereiken van groepen die een drempel ervaren bij vaccinaties onder de noemer ‘fijnmazig vaccineren’. In het hele land experimenteerden GGD’en met initiatieven om de laagdrempeligheid rondom de coronaprik verder te verbeteren. Dat proces werd begeleid door Theo Goutier en Martijn Baart, respectievelijk manager vaccinaties en beleidsmedewerker.

Algemene laagdrempeligheid

Aanvankelijk was hun opdracht om mobiele units op te zetten in wijken waar de vaccinatiegraad achterbleef, waarbij zij zich op allerlei specifieke doelgroepen richtten. Maar, gedurende de tijd leerden zij dat een algemene laagdrempeligheid en goede voorlichting belangrijker zijn. ‘De barrières die doelgroepen ervaren, blijken heel erg te overlappen’, vertelt Baart. ‘Toen zijn we gaan kijken hoe we dezelfde oplossing konden ontwerpen voor al deze groepen. Zo had GGD regio Utrecht bijvoorbeeld succes met vaccinatielocaties dichtbij kerken, sporthallen en andere locaties, in combinatie met goede communicatie.’

Bestaand netwerk

Als relatieve buitenstaanders leerden Goutier en Baart veel van hun gesprekken met de regio’s. Zoals het inzicht dat de coronavaccinatiecampagne in zekere zin business as usual was.

‘Fijnmazig vaccineren is een kerntaak. Dat gebeurt bijvoorbeeld door het onderhouden van netwerken. We zijn in kerken, moskeeën en sportlocaties geweest met voorlichting en prikbussen; we drongen door tot in de haarvaten van wijken. Dat ging relatief makkelijk, omdat de GGD’en daar al een supergoed netwerk hadden.’ Goed uitleggen wat je als GGD doet en waarom, is niet nieuw, zegt hij. ‘Wél anders waren de schaal en de snelheid waarmee de coronavaccinaties gezet moesten worden.’

Niet overtuigen

Ook werd er een landelijk ‘online inloopspreekuur’ opgezet, waar GGD-regio’s hun beste voorbeelden konden uitwisselen. Dat bleek uitstekend te werken. Neem de Ulu Moskee in Utrecht, waar moskeegangers zich na het vrijdaggebed op meerdere momenten konden laten prikken. Daar ging een uitgebreide voorlichtingscampagne aan vooraf. Baart: ‘Dat inspireerde ook andere regio’s tot acties in en rondom moskeeën. Zo was er naast de Haarlemse Selimiye Moskee een pop-up-priklocatie en organiseerden de GGD’en in Limburg voorlichtingsbijeenkomsten in moskeeën.’ Het doel van de voorlichting was niet om mensen te overtuigen, benadrukt hij. ‘Er is ook ruimte voor twijfel. Mensen kunnen legitieme redenen hebben om geen vaccinatie te willen, maar wij zeggen altijd: laat je wél goed informeren.’

Religieuze bezwaren

Ook Cees Vermeer, directeur publieke gezondheid GGD Zuid-Holland-Zuid, heeft ervaring in het omgaan met religieuze bezwaren. ‘We hebben hier religieuze groepen die niet altijd positief staan tegenover vaccineren’, vertelt hij. ‘Daarom onderhouden we een goed contact met hen. Fijnmazig vaccineren betekent voor ons: iedereen die een prik wil, willen we daar de kans voor bieden.’

Prikangst

De groep mensen met extreme prikangst is een andere doelgroep die bij de campagne voor de eerste coronaprik in het oog sprong. Vermeer: ‘We hoorden van andere GGD’en over mensen die belden omdat ze heel graag een prik wilden, maar niet durfden. Zij raken al geblokkeerd als ze ook maar in de buurt van een priklocatie komen.’

Veel GGD’en bieden mensen met prikangst van oudsher een behandeling op maat aan. Zij nemen langer de tijd voor een gesprek in de prikkamer en maken een afspraak op een rustig tijdstip, zodat deze mensen niet in een zenuwslopende wachtrij hoeven te staan. Het prikken gebeurt in een aparte ruimte, zodat niet zichtbaar is hoe anderen geprikt worden. Ook kunnen mensen die bang zijn om flauw te vallen, liggend gevaccineerd worden. Daarmee wordt zowel het flauwvallen als het zich eventueel bezeren door een val, voorkomen. ‘Kinderen met prikangst mogen bij ons eerst even tekenen ter ontspanning’, vertelt Sebastiaan Baan, directeur publieke gezondheid GGD West-Brabant.

Vaccinatiehond

Een andere manier van omgaan met prikangst werd toegepast in de priklocaties van GGD Zuid-Holland-Zuid. Hier konden mensen met prikangst eerst een kwartiertje knuffelen en spelen met Sara de vaccinatiehond, voordat de prik werd gezet. Soms gebeurde dat zittend of liggend op de grond met de hond, vertelt Vermeer.

‘Het idee van een ‘vaccinatiehond’ werd aangedragen door een collega’, vertelt Vermeer. ‘Zij wist toevallig dat een GGD in Gelderland al langer goede ervaringen had met het inzetten van zo’n hond, omdat die mensen hielp zich te ontspannen. De vraag was alleen: hoe kom je aan zo’n dier? Gelukkig had een van onze artsen een spinone italiano, een ontzettend lief beestje.’

Er werd een aparte prikkamer ingericht voor Sara en haar baasje. Inwoners konden zich aanmelden via de mail. Op het parkeerterrein werden ze tegemoet gelopen door de prikmedewerker en de hond. ‘Alleen dat hielp al bij stress’, vertelt Vermeer. Een afspraak duurde gemiddeld drie kwartier tot een uur. Op deze manier kregen circa vijftig mensen een coronavaccinatie. Sara verzamelde in deze periode heel wat fans: sommigen namen bij hun volgende prik hondenbrokjes of een ander hondencadeautje mee.

Virtualrealitybril

Bij GGD West-Brabant konden mensen met prikangst gebruik maken van een virtualrealitybril (VR-bril), zodat ze ter plekke werden ondergedompeld in een driedimensionale film. Ze konden kiezen tussen een spannende achtbaanfilm of juist een ontspannende natuurfilm. ‘Door die afleiding merkten zij weinig van de prik. Zowel de prikmedewerkers als de mensen met prikangst reageerden er positief op’, vertelt Baan. ‘Met name kinderen en jongeren werden op deze manier aan een prik geholpen.’

Medewerkers van GGD West-Brabant werden vooraf getraind om kinderen te begeleiden met de VR-bril. Sommige kinderen vonden het spannend om hem op te zetten, anderen hadden er al ervaring mee als gamer. ‘Medewerkers leerden om de tijd te nemen, een praatje te maken en te kijken of de ademhaling op orde is. Daarnaast kregen ze uitleg over de techniek’, aldus Baan. ‘Je moet kinderen vertellen wat er gaat gebeuren: “Ik ga je een prikje geven als je naar de film kijkt, maar daar voel je weinig van. Vind je dat goed?”’

‘Voor veel kinderen was deze ervaring zo positief dat ze waarschijnlijk minder angst zullen ontwikkelen voor een volgende vaccinatie’, denkt de directeur. Ook in de huidige coronacampagne en het Rijksvaccinatieprogramma wordt weer de mogelijkheid geboden om van de bril gebruik te maken. Er staat een oproep op de website om ouders te informeren dat zij voor hun kind een aparte afspraak kunnen maken. GGD West-Brabant heeft twee VR-brillen in huis, maar voordat er nog meer worden aangeschaft, wacht Baan de ontwikkelingen op de VR-markt nog even af. ‘Die gaan razendsnel; het is nu bijvoorbeeld al mogelijk om een VR-bril te bedienen met de smartphone.’

Miljoen extra mensen bereikt

Wat is het effect geweest van al die extra inspanningen? Na de eerste vaccinatieronde, waarvan de basis in augustus 2021 klaar was, heeft tot het eind van het jaar nog een miljoen mensen zich laten vaccineren met de basisvaccinatie. ‘Zo hebben we toch nog één op de dertien Nederlanders boven de 12 jaar weten te bereiken’, zegt Goutier. ‘Maar het kan altijd beter. In Vlaanderen was de score in die eerste periode beter, doordat mensen meteen werden uitgenodigd voor een specifiek moment, in plaats van met een open uitnodiging. Dat zijn wij nu in een paar regio’s aan het testen.’ Een andere les is om zo vroeg mogelijk een strategie te bedenken. ‘Hoe groter de groep die je in eerste instantie bereikt, hoe kleiner de restgroep is die je moet bereiken.’

Mix van acties

Hoeveel verschil het onderdompelen in virtual reality heeft gemaakt voor de vaccinatiegraad in West-Brabant, is niet te zeggen, zegt Baan. ‘Maar we weten wel dat mensen speciaal hiervoor uit andere regio’s naar ons toe kwamen.’ Ook GGD Zuid-Holland-Zuid gaat op deze voet voort. Tijdens de najaarscampagne van de coronavaccinatie wordt de vaccinatiehond opnieuw ingezet. Vermeer: ‘Sara past in een hele mix van acties die we uitvoeren in het kader van laagdrempelig vaccineren.’